Seni mi eleştirsem, yoksa onu mu?

Sekiz senedir kitap çevirmenliği yapıyorum. Yurtdışında yaşadığım zamanlar ve eşzamanlı yürüttüğüm diğer işlerimin yoğunlaştığı dönemler haricinde kitap çevirmenliği hayatımın son sekiz yılında hep yer aldı ve birkaç yıl önce verdiğim bir kararla da hayatımın geri kalanında sadece bu işi yapmaktan keyif alacağımı anlayıp, sadece bu işi yapmaya karar verdim. Daha önceki yazılarımda da belirttiğim gibi, bu mesleğin şartları maalesef ikinci bir işi zorunlu kıldığından, tüm zamanımı bu işe ayıramazsam da kitap çevirmek için bir şekilde mutlaka zaman yaratıyorum. Elimden geldiğince edebiyat çevirmenliği alanında çıkan dergileri, medyadaki yazıları, okuyucu yorumlarını, seminerleri, toplantıları vs de kaçırmamaya gayret ediyorum. Bu işe bu kadar gönül vermişliğime ve 20 civarında kitap çevirmişliğime (artık saymıyorum, geçmiş de olabilir) rağmen, bir edebiyat çevirisi hakkında yorum ya da eleştiri yapacağım zaman, bir şey demeden önce kırk kez düşünüyorum. Son derece eleştirel bir yapım olmasına ve sözümü asla sakınmamama rağmen, bir çevirmenin özenli ya da özensiz yaptığı işi eleştireceğim zaman otokontrol mekanizmam devreye giriyor. Sanırım bunun altında, o işin her aşamasını geçmiş ve nasıl bir dikkat ve emek harcayarak yapılması gereken, sabır gerektiren bir iş olduğunu bilen biri olmam yatıyor. Neredeyse her çevirmenin, yeni çıkan çevirisine yeni doğan bir bebek gibi yaklaştığını bildiğimden sanırım. Her hatada olduğu gibi, her başarının da çevirmene yontulmayacağını biliyor olmamdan sanırım. Ama bu elbette bir yanlış varsa söylenmeyeceği anlamına gelmiyor. Zaten genelde çevirmenler, diğer edebiyat çevirmenlerinden aldıkları eleştirilere gücenmiyorlar gözlemlediğim kadarıyla; aksine, o eleştiriler daha iyisi için bir geribildirim sağlıyor meslektaşına. Çevirmenleri çoğunlukla rahatsız eden okuyucu yorumları oluyor genelde.

Her yerde az çok böyledir ama benim ülkemde nedense herkes her işin ehli görür kendini. Öyle ki, bilip bilmeden her konuda ahkam kesmeye bayılır. Az çok dil bilen her kişi çevirmenlik yapmayı hak görür kendine, hayatında tek cümle çevirmemiş insanlarsa çeviri eleştirmeni kesilir adeta. Şimdi herkes bunun üzerine kendini sorgulayıp, bu davranışlarına haklı bir yorum getirebilir. Elbette okuyucu okuduğu kitap hakkında yorum yapacaktır; bazı yerinde yapılmış yorumlar çevirmene de yazara da birçok şey katabilir ama bir kitaba para ödeyip onu okumuş olmak, o kitap üzerinde aylarca çalışmış kişileri haklı ya da haksız yerme hakkını vermiyor kimseye. En azından bir eleştiri yapılacaksa önce soruna kimin neden olduğunu bilmek gerekir diye düşünüyorum. Son zamanlarda diğer bloglarda ve bazı kitap forumlarında sıkça rastladığım, muhtelif çeviriler üzerine yazılmış acımasızca yorumlar beni bu yazıyı yazmaya itti. Bir anda eleştirilen sanki benim çevirimmişçesine meslektaşımın yerine koydum kendimi. Bahsedilen sözde hatalardan kendisinin haberi bile olmayabilir esasında. Yayıncılık piyasası öyle serbest ve başıboş işleyen bir piyasa halini aldı ki, bir kitap piyasaya çıktığında kimin o kitabın neresinden tuttuğunu, ne gibi müdahaleler yaptığını bilmek her geçen gün zorlaşıyor. Üzerinde çevirmenin adı olması nedeniyle, çeviride, imlada, noktalamada, hatta harf eksikliklerinde bile ilk hedefimiz çevirmen oluyor. Çevirmenin de hataları olacaktır elbet, nihayetinde çeviri bir insan işidir, makine değil ama bu konuda bir eleştiri yapılacaksa en azından muhatabınızın bilinmesi gerekir diye düşünüyorum. Kullanılan dile dikkat edilmeli diye düşünüyorum. O kitabı okumanızı sağlayan yazara, çevirmene, redaktöre, editöre ve yayınevine biraz daha saygılı bir üslupla hitap edilebilir diyorum. Cin olmadan adam çarpmaya kalkmasak diyorum.

Ben olsam ne yapardım? Beni çok rahatsız eden bir çeviriyle karşı karşıyaysam ve bu kitabın orijinaliyle çevirisini karşılaştırıp fikir yürütme şansım yoksa, her halükarda çevirmene hitaben bir eleştiri yapmaktan çok, yayınevine hitaben yapardım eleştirimi. Sonuçta o ekibi seçen, bu insanlara iş veren ve o işleri hakkıyla kontrol ettirmeyen yine yayınevi. Ayrıca o çevirinin çevirmenin yaptığı orijinal çeviri olduğunu ve o şekilde yayımlanıp yayımlanmadığını da bilmiyorum. Normalde övgüler yağdırabileceğim bir çevirinin de aslında düzeltmenin eseri olup olmadığını da bilmiyorum. Bildiğim şeyse, birçok kalifiye çevirmen arkadaşımın çevirilerini teslim ettikten sonra çevirileri kötü redaksiyona maruz kalacak da değişecek diye sabah akşam tırnak kemirdikleri. Bunu ben de az yapmadım. Dolayısıyla, böyle kompleks ve belirsiz bir yapıda bir görüş bildireceksem, konudan belki de bihaber olan bir kişiye suçlamalar yağdırıp, zaten tutunacak bir yeri olmayan şu meslekten soğutmak yerine, o kitaptaki her şeyin birebir muhatabı olan yayınevine bir mail atmayı yeğlerim. Bu eleştirimi yaparken de, sadece bir okuyucu olduğumun, ne çevirmenin ne de redaktörün işini yargılayacak mekanizmaya sahip olmadığımın bilincinde olurum. Burada eleştirilen şey, kişi değil, yapılan iş olmalı. Sonuçta eleştirdiğiniz kısım kimin işi, bunu onlar bilir. Kötü çevirmen eleştiriyle ne kadar düzelir bilinmez ama o eleştiri işine önem veren bir yayınevinin eline geçerse, o çeviri de büyük ihtimalle düzelir diye düşünüyorum.

İyi okumalar dileğiyle.