Çeviremediklerimizden misiniz?

İlginç bir başlık oldu, değil mi? :) Geçenlerde bir arkadaşımın sorduğu soru üzerine bu konu hakkında düşünmeye başladım ve sonuçta bununla ilgili bir şeyler yazayım dedim. Soru şuydu: “Hangi Türkçe kitabı yabancı dile çevirmek isterdin?”

Öyle hemencecik cevap verebileceğim bir soru değildi ama ister istemez bir liste oluştu kafamda. Sonra da aynı hızda, bu kitapların bir başka dile çevrildiğinde aynı etkiyi kesinlikle bırakmayacağı düşüncesi belirdi. Her eser, yazılmış olan her kitap eşsizdir elbette ama bazıları, dil yapısıyla, içeriğiyle, ironisiyle tam anlamıyla “unique” denilebilecek cinstendir.

Benim için Oğuz Atay’ın ‘Tutunamayanlar’ da öyledir ve çeviremediklerimiz listemde başköşede yer alır. Çevirememek derken, elbette bir başka dilde o cümleleri bire bir ifade etmeyi kastetmiyorum. Bu pekala yapılabilir ama aynı etkiyi verir mi? Oğuzcuğum Atay’ın en umutsuz anlarında alayla karışık bir “bat dünya bat!” patlatışını başka bir dildeki herhangi bir söz öbeğinin karşılamasına imkan var mı? Peki, Turgut Özben’in Selim’e dediği, “Sen söyle Selim, sen söyleyince beylik olmaz,” cümlesine ne demeli? “You tell me, Selim, otherwise it is a cliché” mi demeli, yoksa daha birebir bir çeviriyle , “You tell me, Selim, it won’t be a cliché when you say,” mi? Ne dersek diyelim, o içtenliği, o vurguyu, o güveni yaratamıyor benim gözümde. Oğuz Atay hayattayken Sevin Seydi’nin Tutunamayanlar’ı İngilizceye çevirdiğini okumuştum ama metni hiçbir zaman yayımlatmamış. Bence çok da doğru bir karar, çevirisi ne kadar iyi olursa olsun ‘unique’ eserler öyle kalmalı.

Listemdeki bir diğer kitap da Tezer Özlü’nün “Yaşamın Ucuna Yolculuk”. Tutunamayanlar’a göre bir parça daha umutlu ama yine hayır, o bir başınalığı, o karamsarlığı, o duygu yoğunluğunu başka kelimelerle yorumlamaya çalışmayı istemezdim. Bırakırdım olduğu gibi kalsın, çünkü aynı duyguları hissettirmeyecekse o kitabı çevirmemek bir kayıp değil bana göre. Aynı şey “Eski Bahçe Eski Sevgi” içindeki kısa öyküler için de geçerli. “Stein Alanındaki Postanede” öyküsünde anlatıcının yaşadığı o sıkıntıyı, bu sıkıntıyı anlatmak için kullandığı ifadeleri başka bir dilde aynı duygu yüküyle yansıtmak ne kadar mümkün? Postanede tanıştığı zenci adam ona doğum gününü sorduğunda, Tezer Özlü’nün aklından geçen “Allah’ın belası bir günde herkesin bir doğum günü vardır,” cümlesindeki isyanı nasıl yansıtacağız? Açıkçası bu ifadelerin hepsine birçok alternatif çeviri üretilebilir ama hiçbiri bu cümlenin bana hissettirdiklerini hissettirmeyecek. Sanırım bu da anadilin güzelliği oluyor :)

Ancak, böyle bir konuda bahsederken, şairliğinin yanı sıra bir çeviri/yorumlama ustası olan Can Yücel’in çevirilerinden söz etmeden geçemeyeceğim. Birçok çevirmen ve eleştirmen tarafından Can Yücel’in şiir çevirileri çeviri midir/değil midir diye eleştiriledursun, bana göre kendisi bu alanda üstattır. İngilizceden şiir çevirilerini okuduğumda, çoğu zaman bunun bir çeviri olduğunu unutuyorum. Zaten kendisi de ne güzel ifade etmiş, “Ben çeviri yapmam, Türkçe yazarım,” diye. Bana göre bu bir başarıdır. Orijinaline %100 sadık kalarak şiir çevirmenin ne kadar doğru olduğu da başka bir tartışma konusu. İşte bu noktada Can Yücel, benim ‘çeviremediklerimiz’ listemdeki kitaplar için –illa çevrilecekse- uygulanması gereken tek doğru yöntemi uyguluyor ve onu okuyucunun anlayacağı, kendi özgün kullanımıyla yazıyor. Anlatmak yerine bir örnek vereyim:

SONNET LXVI

Tired with all these, for restful death I cry,
As to behold desert a beggar born,
And needy nothing trimm'd in jollity,
And purest faith unhappily forsworn,
And gilded honour shamefully misplac'd,
And maiden virtue rudely strumpeted,
And right perfection wrongfully disgrac'd,
And strength by limping sway disabled
And art made tongue-tied by authority,
And folly--doctor-like--controlling skill,
And simple truth miscall'd simplicity,
And captive good attending captain ill:
Tir'd with all these, from these would I be gone,
Save that, to die, I leave my love alone.

William Shakespeare

66. SONE

Vazgeçtim bu dünyadan tek ölüm paklar beni,
Değmez bu yangın yeri, avuç açmaya değmez.
Değil mi ki çiğnenmiş inancın en seçkini,
Değil mi ki yoksullar mutluluktan habersiz,
Değil mi ki ayaklar altında insan onuru,
O kızoğlan kız erdem dağlara kaldırılmış,
Ezilmiş, hor görülmüş el emeği, göz nuru,
Ödlekler geçmiş başa, derken mertlik bozulmuş,
Değil mi ki korkudan dili bağlı sanatın,
Değil mi ki çılgınlık sahip çıkmış düzene,
Doğruya doğru derken eğriye çıkmış adın,
Değil mi ki kötüler kadı olmuş Yemen' e
Vazgeçtim bu dünyadan, dünyamdan geçtim ama,
Seni yalnız komak var ya, o koyuyor adama.

(Çeviren: Can Yücel)